Πορτραίτο με μεσαίο φορμά

Λήψη, εμφάνιση, εκτύπωση και ψηφιοποίηση.

Έχουν περάσει περισσότερα από δέκα χρόνια από την ψηφιακή επανάσταση και τον πολυσυζητημένο «θάνατο του φιλμ». Παρόλα αυτά το φιλμ συνεχίζει να είναι μαζί μας. Ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι, κυρίως νεαρής ηλικίας, ασχολούνται με το φιλμ. Άλλοι αποζητούν ένα ρομαντισμό που εν πολλοίς έχει εκλείψει από τη βιαστική και εφήμερη «ψηφιακή κοινωνία». Άλλοι διαβάζουν για τους ιστορικούς φωτογράφους, το μεσαίο και το μεγάλο φορμά που χρησιμοποιούσαν, και θέλουν να τα δοκιμάσουν. Άλλοι ίσως κουράστηκαν από την άυλη διάσταση της ψηφιακής φωτογραφίας. Και όλοι έχουν την περιέργεια, θέλουν να μπουν σε ένα σκοτεινό θάλαμο, να εμφανίσουν ένα φιλμ, να τυπώσουν με τα ίδια τους χέρια μια φωτογραφία.

Η εστίαση είναι χειροκίνητη, κάτι που ακούγεται δύσκολο αλλά δεν είναι αφού τα θαμπόγυαλα που χρησιμοποιούνταν στα σκόπευτρα εκείνη την εποχή ήταν ειδικά φτιαγμένα για χειροκίνητη εστίαση.

Η εικόνα μέσα από το οπτικό Waist Level σκόπευτρο της Bronica SQ-A μαγεύει.

Λήψη

Οι λήψεις έγιναν κατά τη διάρκεια ενός ηλιόλουστου, ζεστού απογεύματος. Η φωτογραφική μηχανή που χρησιμοποιήθηκε ήταν μια Bronica SQ-A με φακό Ζenzanon 80mm f/2.8, και το φιλμ ήταν Kodak T-Max 100 ASA. Η διαδικασία λήψης με μια τέτοια μηχανή μεσαίου φορμά είναι αρκετά πιο αργή σε σχέση με τις σύγχρονες φωτογραφικές μηχανές. Η μηχανή δεν έχει φωτόμετρο, ο φακός είναι χειροκίνητης εστίασης και ένα φιλμ 120 έχει μόνο 12 καρέ. Φυσικά, δεν υπάρχει «άμεση επισκόπηση» μετά από μια λήψη, αφού το φιλμ θα εμφανιστεί πολλές ώρες ή ημέρες αργότερα. Όλα αυτά ακούγονται ως περιορισμοί, αλλά στην πραγματικότητα βοηθούν τον φωτογράφο να συγκεντρωθεί περισσότερο σε κάθε λήψη. Η χρήση τριπόδου καθυστερεί μεν την αλλαγή κάδρου, αλλά αυξάνει την προσοχή κατά τη διάρκεια του καδραρίσματος και της εστίασης. Το πορτραίτο, εξάλλου, δεν είναι «βιαστική τέχνη».

Η φωτομέτρηση γίνεται με φωτόμετρο χειρός τύπου προσπίποντος φωτός. Οι σύγχρονες ψηφιακές μηχανές δεν είναι τόσο αποτελεσματικές ως «φωτόμετρα» για φιλμ, αφού η ψηφιακή κλίμακα των ISO τείνει να είναι 1 στοπ πιο ευαίσθητη από την αντίστοιχη κλίμακα των αναλογικών ISO.
Παρ’όλα αυτά, μια πρόχειρη ψηφιακή μηχανή βοηθάει πολύ στην «εικονοποίηση» της κάθε λήψης, ώστε να μπορέσει ο φωτογράφος να εκτιμήσει καλύτερα τον φως, τις σκιές και το contrast της κάθε σκηνής. Κατά το παρελθόν χρησιμοποιούσαν Polaroid για τον ίδιο σκοπό, αφού ήταν το μόνο μέσο για «άμεση επισκόπηση» μιας φωτογραφικής σκηνής.
Το κύριο προσόν του 6×6 φορμά σε σχέση με τα μικρότερα φορμά (35mm/Full Frame) είναι ότι έχει σχεδόν 3.5 φορές μεγαλύτερη επιφάνεια, κάτι που αλλάζει αρκετά τον τρόπο που διαδραματίζει μια σκηνή, αφού χρησιμοποιούνται μεγαλύτερα εστιακά μήκη για όλες τις γωνίες θέασης.
Έτσι, ενώ το 80mm είναι τηλεφακός σε 35mm/Full Frame φορμά, στο μεσαίο φορμά αντιστοιχεί σε στάνταρ φακό (~50mm για το 35άρι φορμά).
Αυτό σημαίνει ότι κάθε λήψη έχει μεν την «συμπιεστική» προοπτική των 80mm, αλλά σε πολύ πιο ανοιχτό κάδρο, με μεγαλύτερη αίσθηση της τρίτης διάστασης και μικρότερο βάθος πεδίου. Ιδανική περίπτωση, δηλαδή, για πορτραίτο.

Χρειάζεται μεγάλη προσοχή στη φωτομέτρηση, αφού το πλάνο φαίνεται καλοφωτισμένο αλλά έχει ανάποδο φως. Δεξιά το αποτέλεσμα.

Η διαχείριση του φωτός παραμένει η σημαντικότερη παράμετρος. Δεξιά το αποτέλεσμα.

_DSC0589_3000 — Η διαδικασία φόρτωσης του φιλμ στο τανκ είναι το μόνο σημείο όπου χρειαζόμαστε πλήρη συσκότιση.

_DSC0590_3000 — Ο εμφανιστής που επιλέξαμε είναι ο Kodak HC-110.

Εμφάνιση φιλμ

_DSC0591_3000 — Λιγότερο από 20 λεπτά μετά την έναρξη της διαδικασίας εμφάνισης, το φιλμ μας έχει εμφανιστεί και μένει μόνο να στεγνώσει.

_DSC0596_3000 — Το φιλμ πρέπει να στεγνώσει σε καθαρό χώρο, ώστε να μην γεμίσει σκόνη. Το στέγνωμα μπορεί να επιταχυνθεί με θερμό αέρα (π.χ. σεσουάρ). Η ιδανική λύση είναι μια κλειστή ντουλάπα όπου τοποθετούμε ένα μικρό αερόθερμο.

«Το ασπρόμαυρο φιλμ είναι απλό και προσιτό στη χρήση του. Εμφανίζεται μεν μόνο «στο χέρι», αλλά τυπώνεται εύκολα, γρήγορα και σχετικά φθηνά, αν κάποιος έχει πρόσβαση σε σκοτεινό θάλαμο. Η διαδικασία της εμφάνισης μπορεί να λογίζεται χειρωνακτική, αλλά στην πραγματικότητα είναι πολύ εύκολη και δεν «τιμωρεί» ιδιαίτερα τα λάθη.

Επίσης, είναι μια διαδικασία που μπορεί να γίνει και στο σπίτι, αφού δεν χρειάζεται πλήρης συσκότιση παρά μόνο για τη μεταφορά του φιλμ στο τανκ εμφάνισης, η οποία μπορεί να γίνει και μέσα σε ένα πολύ βολικό και οικονομικό φωτοστεγανό σάκο. Χρειαζόμαστε: ένα τανκ που να δέχεται φιλμ μεσαίου φορμά μαζί με το σπιράλ του, εμφανιστή, στερεωτή, συμπυκνωμένο σαπούνι και κανάτες. Θεωρητικώς χρειαζόμαστε και stop bath αλλά στην πράξη μπορούμε απλά να χρησιμοποιήσουμε νερό. Άπαξ και φορτώσαμε το φιλμ στο τανκ, η υπόλοιπη διαδικασία μπορεί να γίνει στο φως. Διαλύουμε τον εμφανιστή σε νερό θερμοκρασίας 20°C σύμφωνα με τις οδηγίες χρήσης, και εμφανίζουμε για προκαθορισμένο χρόνο. Στη συγκεκριμένη περίπτωση το Kodak T-Max 100 σε εμφανιστή Kodak HC-110 χρειάζεται 6 λεπτά, με ανάδευση 5-10 δευτερόλεπτα ανά λεπτό. Μετά, αδειάζουμε τον εμφανιστή, ξεπλένουμε με νερό (ως εναλλακτική για το stop bath), και ρίχνουμε μέσα τον στερεωτή, που είναι ο Ilford Rapid Fixer. Αφήνουμε τον στερεωτή για άλλα 6 λεπτά, ή ακόμα παραπάνω. Τέλος, ξεπλένουμε με μπόλικο νερό και συμπυκνωμένο σαπούνι (Kodak Photo-Flo). Το φιλμ μας είναι έτοιμο, και απομένει μόνο να στεγνώσει.

_DSC0669_3000 — Το φιλμ μας, στεγνό, κομμένο σε τριάδες και έτοιμο να εκτυπωθεί. Ο συγκεκριμένος σκοτεινός θάλαμος βρίσκεται στον Πολιτιστικό Όμιλο Φοιτητών Πανεπιστημίου Αθηνών.

_DSC0686_3000 — Απλώνουμε τις τέσσερις τριάδες αρνητικών 120 (αν ήταν 35mm φιλμ θα ήταν 6 εξάδες) πάνω στο χαρτί, τις πατικώνουμε με ένα γυαλί και εκθέτουμε με λευκό φως για προκαθορισμένο χρόνο.

_DSC0692_3000 — Περνάμε το χαρτί στον εμφανιστή (Ilford Multigrade στη συγκεκριμένη περίπτωση) και το αφήνουμε εκεί για ένα λεπτό.

_DSC0696_3000 — Αφού το χαρτί πάει στον στερεωτή, μπορούμε πλέον να ανάψουμε τα φώτα και να δούμε το αποτέλεσμα. Ιδού, ένα contact με όλες τις φωτογραφίες του φιλμ.

_DSC0706_3000 — Μια δοκιμαστική εκτύπωση σε ληγμένο χαρτί. Το ληγμένο χαρτί δεν ανταποκρίνεται φυσιολογικά ούτε κατά την έκθεση αλλά ούτε κατά την εμφάνιση, με αποτέλεσμα μια «πειραματική» φωτογραφία.

_DSC0707_3000 — Κρεμάμε το contact sheet για να στεγνώσει, ώστε να το αποθηκεύσουμε μαζί με το φιλμ μας (και να ξέρουμε ανά πάσα στιγμή τι φωτογραφίες περιέχει το συγκεκριμένο φιλμ).

Εκτύπωση από φιλμ

Στη σύγχρονη εποχή, η χειρωνακτική εκτύπωση του φιλμ έχει αντικατασταθεί με την απευθείας ψηφιοποίηση, που ομολογουμένως είναι πολύ πιο γρήγορη και πρακτική, ειδικά όταν οι φωτογραφίες πρέπει να παραδοθούν σε πελάτη ή να παρουσιαστούν κάπου άμεσα. Παρ’όλα αυτά, η εκτύπωση μιας φωτογραφίας είναι η επιτομή της φωτογραφικής διαδικασίας, ενώ η χαρά του να κρατάς στα χέρια σου μια βρεγμένη φρεσκοτυπωμένη φωτογραφία είναι απερίγραπτη. Ακούγεται υπερβολικό, αλλά επιβεβαιώνεται από τα στατιστικά: Όποιος μπαίνει σε σκοτεινό θάλαμο για μια φορά, επιστρέφει.
Ευτυχώς υπάρχουν ακόμα σκοτεινοί θάλαμοι στην Ελλάδα, στους οποίους η πρόσβαση είναι είτε ελεύθερη είτε με χαμηλό χρηματικό αντίτιμο.
Η πρώτη διαδικασία στο σκοτεινό θάλαμο είναι το contact, όπου εμφανίζουμε με τη μία όλα τα καρέ του φιλμ σε ένα χαρτί, ώστε να μπορούμε να «δούμε» τι έχουμε τραβήξει, και να το χρησιμοποιήσουμε ως «οδηγό» για τις κανονικές εκτυπώσεις. Για την εκτύπωση contact, τοποθετούμε όλο το φιλμ (που είναι πλέον κομμένο σε τριάδες) πάνω σε ένα φύλλο φωτογραφικό χαρτί 20×25, και το εκθέτουμε στο φως. Η ποσότητα του φωτός που χρειάζεται ρυθμίζεται με δοκιμαστική εκτύπωση. Η διαδικασία εμφάνισης του φωτοευαίσθητου χαρτιού είναι ακριβώς η ίδια με την εμφάνιση του φιλμ, μόνο που χρησιμοποιούμε διαφορετικό εμφανιστή, ενώ μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε κόκκινο φως ασφαλείας στο σκοτεινό θάλαμο. Το κόκκινο φως δεν επηρεάζει το ασπρόμαυρο φωτ. χαρτί, και έτσι έχουμε ένα «ημίφως» για να μπορούμε να δούμε τι κάνουμε.
Μετά το contact, μπορούμε να δοκιμάσουμε και μια κανονική εκτύπωση. Η κανονική εκτύπωση γίνεται με τον ίδιο τρόπο, μόνο που τώρα έχουμε επιλέξει ένα καρέ του φιλμ, το οποίο το φορτώνουμε στο μεγεθυντήρα, ώστε να εκτυπώσουμε την εικόνα σε μεγαλύτερο μέγεθος.

Ψηφιοποίηση

Η σύγχρονη εποχή επιβάλλει γρήγορο και εύκολο διαμοιρασμό των φωτογραφιών. Σε αυτό βοηθάει το film scanner, με το οποίο μπορούμε να ψηφιοποιήσουμε τις φωτογραφίες μας καθώς και να τις επεξεργαστούμε στον υπολογιστή. Το ψηφιοποιημένο φιλμ είναι ανάλογο του RAW αρχείου μιας ψηφιακής μηχανής. Όσο καλύτερο είναι το scanner τόσο καλύτερη θα είναι και η ψηφιοποίηση. Ευτυχώς, όταν μιλάμε για μεσαίο φορμά το «καλύτερο» δε σημαίνει απαραίτητα «απαγορευτικά ακριβό». Με ένα flatbed film scanner της τάξης των €250-350, μπορούμε να κάνουμε πολύ καλά σκαναρίσματα, ειδικά αν έχουμε πρόσβαση σε επαγγελματικό λογισμικό, όπως το Silverfast.