Όταν η ζωγραφική αντιγράφει τη φωτογραφία: σημαντική δικαστική απόφαση
Όσοι διάβασαν την επιστολή συμπαράστασης με τη μακροσκελή λίστα υπογραφών με “βαρειά ονόματα” από εικαστικούς και εκπροσώπους της τέχνης και των επιστημών γενικότερα που δημοσιεύτηκε στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, στο BHMA, στη Lifo και αλλού, oι οποίοι υπερασπίζονταν σθεναρά μια δικαστική διένεξη του ζωγράφου Μιχάλη Μαδένη με τον φωτογράφο Γιώργο Κατσάγγελο και δεν εμβάθυναν ιδιαιτέρως στο περιεχόμενο, ίσως δεν κατανόησαν ποτέ την ουσία του κειμένου.
Ότι δηλ. άνθρωποι του πνεύματος έφτασαν να αρνούνται την ουσία της προστασίας του πνευματικού έργου και να αναιρούν τον ίδιο τους τον εαυτό, σε μια μαζική όσο και ατυχέστατη έκφραση συντεχνιακής περιχαράκωσης.
Ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή, σε ένα timeline που θα μας βοηθήσει να παρακολουθήσουμε την υπόθεση Κατσάγγελου vs. Mαδένη. Κατά το διάστημα 1990-2001 ο φωτογράφος και (ήδη ομότιμος) καθηγητής του Αριστοτελείου Παν. Θεσσαλονίκης Γιώργος Κατσάγγελος, αφιέρωσε 12 χρόνια στη φωτογράφηση πορτραίτων με ασθενείς στο Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης, συμμετέχοντας συνεχώς στη ζωή των νοσηλευόμενων στο Τμήμα Επανένταξης. Με βάση το τεράστιο φωτογραφικό υλικό (12.000 αναλογικά καρέ) που προέκυψε, ο φωτογράφος παρουσίασε ατομικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό καθώς και τον τόμο “Γεώργιος Κατσάγγελος – Σιωπή” (2002) έργο που αναγνωρίστηκε από τον κόσμο της τέχνης με κριτικές, δημοσιεύσεις στον τύπο και διεθνή βραβεία.
Το 2022 (από 31 Ιανουαρίου ως 31 Μαρτίου) η Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδας που στεγάζεται στο Κέντρο Πολιτισμού Στ. Νιάρχος, διοργάνωσε έκθεση του ζωγράφου Μιχάλη Μαδένη, με τίτλο “Oι εξόριστοι» με ζωγραφικούς πίνακες πορτραίτων από ψυχικώς πάσχοντες. Οι (χρωματιστοί) πίνακες απεικόνιζαν ακριβέστατες ζωγραφικές αντιγραφές των ασπρόμαυρων πορτραίτων του Κατσάγγελου προερχόμενες από το προ εικοσαετίας κυκλοφορήσαν βιβλίο.
Όμως καμία συνεννόηση, άδεια, παραχώρηση ή άλλη έγκριση δεν είχε προηγηθεί. Έτσι εκτέθηκαν βαρύτατα τόσο ο ίδιος ο ζωγράφος Μιχάλης Μαδένης όσο και ο διευθυντής της ΕΒΕ Σταύρος Ζουμπουλάκης και ο επιμελητής Νίκος Παΐσιος. Παρά το κατάφωρο ατόπημα και τις εκ των υστέρων προσπάθειες του Κατσάγγελου, καμία συννενόηση δεν επήλθε και η υπόθεση κατέληξε μοιραία στις δικαστικές αίθουσες.
Εκδικάστηκε σε πρώτο βαθμό (Πολυμελές Πρωτοδικείο) και με νωπή την πρωτόδικη απόφαση, μπορούμε να μιλήσουμε για μια εξαιρετικά τεκμηριωμένη και νομολογιακά ενδιαφέρουσα απόφαση.
Για την ιστορία, αναγνωρίζει την πατρότητα των έργων στον ενάγοντα
Γ. Κατσάγγελο και επιδικάζει σημαντικές αποζημιώσεις, μέρος των οποίων ορίζεται άμεσα εκτελεστό καθώς και απόσυρση του επίμαχου καταλόγου, κατέβασμα των έργων του εναγόμενου από τα social media και site κλπ.
Το αντικείμενο της δίκης αυτής παρουσιάζει γενικότερο ενδιαφέρον διότι θίγει τον πυρήνα της πνευματικής ιδιοκτησίας δηλ. την έννοια της πρωτοτυπίας, την έκταση της προστασίας του περιεχομένου ανάμεσα σε παράπλευρες εικαστικές τέχνες και τέλος, την σπάνια αλλά υπαρκτή περίπτωση της αντιγραφής φωτογραφίας από τη ζωγραφική.
Μέσα από τις κρίσεις των δικαστών αναγνωρίζεται ότι η όσμωση ανάμεσα στις τέχνες δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως άλλοθι όταν θίγεται πρωτότυπο, δημοσιευμένο και γνωστό έργο και μάλιστα στο σύνολό του. Διότι διαφορετικό πράγμα είναι η έμπνευση και άλλο η πανομοιότυπη επανάληψη των εκφραστικών μέσων ακόμη και με παραπλήσιο εικαστικό μέσο.
Προφανώς στην εκτίμηση των δικαστών έπαιξε ρόλο ότι ο Κατσάγγελος ως δημιουργός επινόησε, εξέλιξε και εβίωσε το σύνολο της ευρύτερης αυτής θεματικής, ενώ ο Μαδένης απλά το αντέγραψε, άνευ αδείας, τις μορφές και τις εκφράσεις του. Και θεωρήθηκε συνυπεύθυνη η Εθνική Βιβλιοθήκη ως εκδότρια του σχετικού καταλόγου-λευκώματος αλλά και για όλες τις αναρτήσεις των αντιγραμμένων έργων του Κατσάγγελου σε δικά της online μέσα, κοινωνικά δίκτυα κλπ.
Προκειμένου να επανέλθουμε στην αρχική μας παράγραφο, είναι απορίας άξιο το πώς όσοι υπέγραψαν το κείμενο “συμπαράστασης” προς τον Μαδένη, περιήλθαν σε τόση σύγχυση αλλά και άγνοια για τις πιο βασικές πρόνοιες του νόμου περί Πνευματικής Ιδιοκτησίας και των αντίστοιχων Διεθνών Συμβάσεων που απλά επαναλαμβάνει η ελληνική νομοθεσία. Φθάνουν να επικαλούνται “διαφορετικό καλλιτεχνικό αφήγημα” και να πιστεύουν ότι “…υπερασπιζόμενοι τον Μιχάλη Μαδένη υπερασπιζόμαστε την ελευθερία της έκφρασης και της δημιουργίας και ελπίζουμε στο αίσιο τέλος της υπόθεσης αυτής κατά τη συζήτηση της έφεσης. Aκόμη ο επιμελητής Ν. Παΐσιος επιμένει ότι “…Όφειλε να ζητήσει την άδεια του κ. Κατσάγγελου ο Μαδένης πριν προχωρήσει στην δημιουργία της ζωγραφικής του σειράς; Σαφώς όχι. Ο κ. Κατσάγγελος έχει δείξει σε πέντε εκθέσεις τη δουλειά του αυτή και την έχει τυπώσει σε βιβλίο, άρα την έχει γνωστοποιήσει παντού («ακόμα και στην Κίνα με εμένα επιμελητή», όπως σημειώνει ο κ. Μάνος Στεφανίδης). Επιπλέον, και ο Μαδένης και οι συντελεστές της έκθεσης δεν απέκρυψαν ποτέ την ύπαρξη των φωτογραφιών του κ. Κατσάγγελου, αλλά την προέβαλαν κιόλας. Ποιο είναι λοιπόν κατά βάθος το ζητούμενο; Η ποινικοποίηση της τέχνης;” Κατά συνέπεια, για τον Ν. Παΐσιο, η δημοσιοποίηση έργου αρκεί για να γίνει αυτό res communes, κοινόκτητο και ελεύθερο για όλους, επαναστατική άποψη που καταργεί με μια μονοκονδυλιά το copyright! Αλλά και η προσυπογραφή έγκριτων νομικών μας θέτει σε σκέψεις κατά πόσον καν γνώριζαν τι υπέγραφαν…
– Θα συναινούσαν οι ασμένως υπογράψαντες το υπερασπιστικό κείμενο για την άνευ αδείας, άνευ συναίνεσης ιδιοποίηση έργων τους από τρίτους;
– Θα θεωρούσαν ότι είναι επιτρεπτό να χρησιμοποιήσει κάποιος τρίτος, ένα πίνακά τους στο κινηματογραφικό του έργο ή ένα μουσικό κομμάτι τους για δική του διασκευή ή μέρος ενός μυθιστορήματός τους; Έτσι αυθαίρετα, αυτόκλητα, αυτάρεσκα και προσβλητικά;
– Θα εμπιστεύονταν κάποιοι εργάτες του πνεύματος που παραβιάστηκε η πνευματική τους ιδιοκτησία και αναζητούν νομική εκπροσώπηση, τους νομικούς που υπέγραψαν;
Κάλλιον σιγείν ει χείρον του σιγείν, …υπογράφειν…
Η δουλειά του Γ. Κατσάγγελου ΣΙΩΠΗ
Έχει τιμηθεί με:
– 1ο Βραβείο Φωτογραφίας, Μουσείο Manege, Saint Petersburg, Ρωσία, 2010
– 1ο Βραβείο Φωτογραφίας, Μουσείο Φωτογραφίας, Τασκένδης, Μπιενάλε Ουζμπεκιστάν, 2013
– Βραβείο για Εθνικές και Διεθνείς Διακρίσεις Αριστείας του ΑΠΘ για την κατάκτηση του Διεθνούς Βραβείου Καλών Τεχνών από τo International Exchange Center to Kobe (Ιαπωνία), 28 Ιανουαρίου 2016.
– Βραβείο Αριστείας του ΑΠΘ για το 2016
– Βραβείο για Εθνικές και Διεθνείς Διακρίσεις του ΑΠΘ, 29 Ιανουαρίου 2019, Αύγουστος 2022
– Μεγάλο Διεθνές Βραβείο στο Caravansaraï, Artistic Echanges στο Kutaisi της Γεωργίας, Αύγουστος 2022